Budynki historyczne nie były zwykle projektowane z myślą o osobach z niepełnosprawnościami. Dlatego dzisiaj zadbanie o dostęp do tego typu architektury jest trudne. Zwłaszcza, gdy weźmiemy pod uwagę potrzebę zachowania charakteru zabytku. To wyzwanie! Wymaga kreatywności i współpracy między specjalistami od dostępności, konserwatorami i grupami osób z różnymi potrzebami.
Ustawa z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami nakłada wymóg projektowania dostępu na zarządców i wykonawców w obiektach publicznych. Zabytkowe obiekty powstały przed współczesnymi zapisami dostępności, były poddawane wielu zmianom, przebudowom i odbudowom. W rezultacie nie zawsze spełniają aktualne wymagania dotyczące komunikacji, ewakuacji i dostępności.
Co więcej, wiele zabytków nie miało na celu zachęcania do dostępu. A już na pewno go nie ułatwiało. Idealnym przykładem są tu zamki czy fortece, które z założenia miały być trudno dostępne. Choć wiele z nich stosowało równie pochyłe w postaci mostów zwodzonych nad fosami. :)
Osoby ze szczególnymi potrzebami
Społeczeństwo to mozaika ludzi o różnych doświadczeniach i możliwościach. Niektórzy, ze względu na swoje cechy czy sytuację, potrzebują dodatkowego wsparcia, by móc na równi uczestniczyć w codziennym życiu.
Ustawa o dostępności z 2019 r. definiuje osoby o szczególnych potrzebach jako te, które muszą pokonywać bariery wynikające z cech zewnętrznych, wewnętrznych lub otoczenia, aby móc w pełni korzystać z różnych aspektów życia.
Warto zaznaczyć, że liczba takich osób będzie rosnąć, a co za tym idzie, rosną wyzwania związane z tworzeniem bardziej inkluzywnego otoczenia. Zamiast skupiać się na samej niepełnosprawności (która może być bardzo różnorodna), istotne staje się eliminowanie barier.
Chodzi zarówno o te fizyczne, jak i te wynikające z ludzkich postaw. To właśnie bariery, a nie cechy samych osób, ograniczają pełne uczestnictwo w życiu społecznym.
Projektując przestrzeń i usługi, często pomija się kwestię różnorodności potrzeb. Nie każdy funkcjonuje w ten sam sposób, ma takie samo ciało czy doświadczenia. Niepełnosprawności są wielowymiarowe i nie zawsze widoczne na pierwszy rzut oka.
Pamiętajmy, że osoby o szczególnych potrzebach to szeroka grupa. Obok osób z niepełnosprawnościami fizycznymi należą do niej również dzieci, osoby neuroróżnorodne czy seniorzy.
Dostępność przestrzeni publicznej: wyzwanie współczesności
Społeczeństwo Polski starzeje się w przyspieszonym tempie. Prognozy demograficzne wskazują, że do 2030 roku aż 30% populacji będzie stanowić grupa osób powyżej 60 roku życia. Fakt ten, w połączeniu z rosnącą liczbą osób z niepełnosprawnościami, stawia przed nami wyzwanie w postaci zapewnienia dostępności przestrzeni publicznej dla wszystkich.
Raport NIK z 2018 roku ujawnia alarmujące statystyki. Żaden z 94 skontrolowanych obiektów użyteczności publicznej nie był całkowicie pozbawiony barier. W 40% przypadków dokumentacja projektowa nie uwzględniała potrzeb osób z niepełnosprawnościami innymi niż ruchowa. Brak konsultacji z osobami o zróżnicowanych doświadczeniach pogłębia problem.
Dostępność przestrzeni publicznej to nie tylko kwestia komfortu, ale podstawowe prawo do równego uczestnictwa w życiu społecznym. Dotyczy to nie tylko budynków użyteczności publicznej, ale również przestrzeni kulturowych, dziedzictwa narodowego i innych miejsc, z których korzystamy na co dzień.
Konieczne jest uwzględnianie potrzeb wszystkich grup społecznych, projekty powinny być konsultowane z osobami o różnych doświadczeniach, a zabytkowe obiekty dostosowywane do współczesnych standardów.
Różnorodność - wyzwanie dla dostępności zabytków
Preambuła Konwencji ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami mówi, że niepełnosprawność jest pojęciem ewoluującym i zależy od interakcji między osobą z niepełnosprawnością, a barierami w otoczeniu. To stwierdzenie staje się kluczowe, gdy myślimy o dostępności zabytków.
Dostosowanie zabytkowych obiektów do potrzeb osób z niepełnosprawnościami to wyzwanie. Niepełnosprawność jest niezwykle szerokim pojęciem, a rozwiązania dla jednej osoby mogą utrudniać życie innym. Na przykład ścieżki prowadzące dla osób słabowidzących lub niewidomych mogą być przeszkodą dla osób na wózkach.
Zabytki również są różnorodne. Zamek Królewski na Wawelu, kopalnia Guido w Zabrzu i zespół pałacowo-parkowy w Łańcucie to obiekty o różnych wartościach historycznych, architektonicznych i naukowych.
Jak połączyć potrzeby osób o różnorodnych niepełnosprawnościach z ochroną zabytków?
Po pierwsze, musimy odejść od myślenia zero-jedynkowego. Nie ma jednego uniwersalnego rozwiązania, które zadowoli wszystkich. Projektowanie uniwersalne to szersze zagadnienie, które prawidłowo wykorzystywane może pomóc projektować dostępne rozwiązania również w obiektach zabytkowych.
Po drugie, należy dokładnie analizować każdy obiekt i jego specyfikę. Myśleć o indywidualnych rozwiązaniach zależnie od wytycznych konserwatorskich i potrzeb użytkowników.
Po trzecie, warto korzystać z nowoczesnych technologii, które mogą ułatwić dostęp do zabytków bez ingerencji w ich strukturę.
Dostępność zabytków to nie tylko kwestia komfortu, ale też prawa do uczestnictwa w kulturze. Ważne jest, abyśmy wspólnie szukali rozwiązań, które zapewnią równy dostęp do dziedzictwa kulturowego wszystkim osobom, niezależnie od ich sprawności.
Uniwersalne projektowanie
W ciągu ostatnich 35 lat definicja i koncepcje niepełnosprawności uległy radykalnej zmianie. System klasyfikacji Światowej Organizacji Zdrowia uległ zmianie, początkowo był to model wyłącznie medyczny, który postrzegał niepełnosprawność jako cechę osoby, obecnie niepełnosprawność jest postrzegana bardziej w modelu społecznym i postrzega niepełnosprawność jako wynik interakcji między użytkownikami przestrzeni (Preiser, Smith, 2011).
W 1997 roku Ronald Mace wraz z grupą architektów, inżynierów i projektantów opracował siedem zasad projektowania uniwersalnego. Zasady te zostały zidentyfikowane i spisane przez: Bettye Rose Connell, Mike Jones, Ron Mace, Jim Mueller, Abir Mulllick, Elaine Ostroff, Jon Sanford, Ed Steinfeld, Molly Story i Gregg Vanderheiden (NC State University, 1997).
Celem zasad uniwersalnego projektowania jest "projektowanie produktów i środowisk tak, aby mogły być używane przez wszystkich ludzi, w największym możliwym zakresie, bez potrzeby adaptacji lub specjalistycznego projektowania". (Mace, 1998) Zasady te mogą być również wykorzystywane do oceny istniejących projektów, kierowania procesem projektowania oraz edukowania zarówno projektantów, jak i konsumentów w zakresie bardziej użytecznych przestrzeni i obiektów" (National Disability Authority, n.d.) W 2009 roku dodano ósmą zasadę wprowadzoną przez Konrada Kaletsha dotyczącą postrzegania równości.
Jednak projektowanie uniwersalne nie dotyczy wyłącznie dostępu dla osób z niepełnosprawnościami i nie powinno być tłumaczone jako takie, ale projektowanie uniwersalne jest również podejściem, które ma na celu stworzenie zrównoważonego projektu dla wszystkich użytkowników. (Hamraie, 2017)
Zasady projektowania uniwersalnegoa a budynki historyczne
Uniwersalne projektowanie to koncepcja tworzenia przestrzeni dostępnych dla wszystkich, niezależnie od wieku, sprawności czy umiejętności. Choć łatwiej stosować ją w nowych budynkach, możliwe jest również dostosowanie do niej zabytków.
Dlaczego warto to robić? Dostępne zabytki to większe korzyści społeczne i ekonomiczne. Więcej osób może z nich korzystać, co zwiększa atrakcyjność turystyczną i edukacyjną.
Wyzwaniem jest pogodzenie uniwersalnego projektowania z ochroną dziedzictwa kulturowego. Z jednej strony chcemy zapewnić dostępność, z drugiej - zachować zabytkowy charakter obiektu.
Proces adaptacji obiektu zabytkowego do potrzeb osób z niepełnosprawnościami powinien mieć na celu traktowanie tych osób jako pełnoprawnych użytkowników obiektu. Jednocześnie, projektując adaptacje budynków zabytkowych pod kątem dostępności, nie możemy projektować jedynie poszczególnych elementów, skupiając się na przepisach i regulacjach prawnych. Tu z pomocą przychodzi projektowanie uniwersalne, które pozwala skupić się na całej ścieżce osoby o specjalnych potrzebach, od dojazdu do obiektu, parkingu, przez wejście do budynku i wszystkie pomieszczenia, takie jak toalety, aż po centralny punkt budynku, np. salę wystawową. Budowa toalety dla osób z niepełnosprawnościami lub podjazdu przy wejściu do budynku może nie wystarczyć, aby zabytkowy budynek był dostępny i wygodny w użytkowaniu.
Kluczowe jest:
Eliminacja barier dyskryminacyjnych.
Zapewnienie dostępności bez uszczerbku dla wartości dziedzictwa.
Traktowanie osób z różnymi potrzebami jako pełnoprawnych użytkowników obiektu.
Projektowanie całej ścieżki zwiedzania, a nie tylko pojedynczych elementów.
Jak więc dostosować architekturę zabytkową? Warto skorzystać z siedmiu zasad zapewniających równy dostęp!
ZASADA 1 - Równe użytkowanie - projekt jest użyteczny i atrakcyjny dla osób o różnych umiejętnościach (możliwościach)
Ta zasada ma na celu równość użytkowania. Koncepcja projektowania uniwersalnego opiera się na zasadzie równości dla wszystkich użytkowników, nie tylko tych ze szczególnymi potrzebami.
Zgodnie z pierwszą zasadą:
Użytkownicy powinni mieć takie same możliwości korzystania z produktu lub przestrzeni.
Jeśli nie da się zrobić wszystkiego identycznie, należy zapewnić równie dobre rozwiązania.
Nikt nie powinien czuć się wykluczony lub dyskryminowany.
Zasady prywatności, bezpieczeństwa i ochrony powinny być dostępne dla wszystkich.
Produkt lub przestrzeń powinny być atrakcyjne dla wszystkich, niezależnie od wieku, sprawności czy umiejętności.
Przykładem zastosowania pierwszej zasady były działania wdrożone w United Church w Winchester (rysunek 1). Tam, w celu zapewnienia równego dostępu, zdecydowano się wyrównać wejście do poziomu ulicy, usuwając trzy stopnie wejściowe, które stanowiły barierę architektoniczną. (Historic England, 2015)
Pierwsza zasada uniwersalnego projektowania została również zastosowana w adaptacji The Queen's House w Greenwich (rysunek 2), równy dostęp został zapewniony na poziomie poniżej parteru poprzez przeprojektowanie głównego wejścia do budynku, z istniejącym centralnym wejściem od strony północnej. Nowo utworzona trasa zapewnia równy dostęp dla wszystkich odwiedzających. (Historic England, 2015)
ZASADA 2 - Elastyczność użytkowania - projekt uwzględnia szeroki zakres indywidualnych preferencji i możliwości odwiedzających.
Zasada ta zmusza projektantów do wzięcia pod uwagę różnych zdolności fizycznych (na przykład osób prawo- i leworęcznych) i niezakładania, że zadanie zostanie wykonane w sposób, w jaki myśli projektant.
Aby ją realizować:
Koniecznie zastanów się nad tym, jak odbiorcy z różnymi możliwościami będą korzystać z usług, obiektów, czy przestrzeni.
Zapewniaj wybór co do sposobu użycia.
Umożliwiaj dostęp osobom prawo lub leworęcznym.
Ułatwiaj użytkownikowi zachowanie dokładności oraz umożliw zachowanie własnego tempa.
Przykładem zastosowania drugiej zasady w zabytkowych budynkach są prace przeprowadzone w Bibliotece Johna Rylandsa w Manchesterze (Historic England, 2015). Prace w zabytkowym budynku obejmowały prototyp, aby zademonstrować, w jaki sposób wprowadzenie nowej balustrady może działać w przestrzeni zabytkowej klatki schodowej (rysunek 3). Dzięki centralnemu umiejscowieniu, balustrada może być używana zarówno przez osoby prawo- jak i leworęczne, a także ma jak najmniejszy wpływ na historyczną strukturę klatki schodowej.
Zasada ta jest szczególnie ważna w przypadku adaptacji zabytkowych budynków na potrzeby teatru i obiektów multimedialnych. (Barrier Free Environments, Inc, 1991) Miejsca siedzące i obszary przeznaczone dla osób z niepełnosprawnościami powinny być rozproszone po całym audytorium, aby umożliwić różnorodne wykorzystanie obiektu.
ZASADA 3 - Prosty i intuicyjny - zastosowany projekt jest łatwy do zrozumienia, niezależnie od doświadczenia użytkownika, jego wiedzy, umiejętności językowych lub aktualnego poziomu koncentracji
Działania oparte na tej zasadzie koncentrują się na wyraźnym zróżnicowaniu przestrzeni i dostarczaniu jasnych i prostych informacji.
Zasadę trzecią realizujesz przez:
Eliminowanie zbędnego skomplikowania.
Zachowanie spójności z potrzebami i intuicją użytkownika.
Dostosowywanie do różnych umiejętności czytania, pisania i językowych.
Porządkowanie informacji, na przykład według funkcji lub rozmieszczenia.
W obiektach, w których zwiedzanie odbywa się bez przewodnika, konieczne jest zaprojektowanie odpowiedniego oznakowania - czytelnego systemu identyfikacji wizualnej składającego się z mapy i znaków, które ułatwią poruszanie się po obszarze zabytkowym. Dodatkowo zaprojektowane materiały i instrukcje powinny być w dużej mierze oparte na prostych rysunkach, które są łatwiejsze do zrozumienia dla osób z barierami komunikacyjnymi.
ZASADA 4 - Dostrzegalne informacje - Projekt skutecznie integruje niezbędne informacje dla użytkownika, niezależnie od warunków środowiskowych lub zdolności sensorycznych użytkownika.
Aby projekt jak najlepiej realizował przekazywanie niezbędnych informacji użytkownikowi, konieczne jest użycie odpowiednich znaków wizualnych i odpowiednich komunikatów dźwiękowych. Zainstalowanie pętli indukcyjnych jest również dobrym rozwiązaniem, wraz z odpowiednią informacją, że taka pętla znajduje się w obiekcie. Co najważniejsze, informacje powinny być przekazywane równolegle różnymi kanałami (wizualnym i dźwiękowym).
Realizację założeń zasady zapewnić możesz poprzez:
Wykorzystanie różne sposoby prezentacji istotnych informacji (obrazy, słowa, dotyk).
Zapewnienie odpowiedni kontrast
Zróżnicowanie formaty informacyjne (np. by ułatwić udzielanie instrukcji lub wskazówek).
Zapewnienie kompatybilność z różnymi urządzeniami używanymi przez osoby z ograniczeniami sensorycznymi.
ZASADA 5 - Tolerancja błędu - Projekt minimalizuje ryzyko i negatywne skutki przypadkowego lub celowego działania.
Zasada piąta jest często źle rozumiana z powodu nieścisłości językowych, a jej główne założenie opiera się na rozmieszczeniu elementów w sposób, który minimalizuje zagrożenia i błędy oraz odpowiednio ostrzega przed zagrożeniami.
Przeciwstawnymi przykładami w tym przypadku są Muzeum Wiktorii i Alberta w Londynie oraz projekt adaptacji zamku Carlingford autorstwa Howley Hayes Cooney (rys. 5 i 6).
Muzeum w Londynie ma rampę prowadzącą do głównego wejścia do budynku, ale nie ma poręczy ani odpowiedniego zabezpieczenia krawędzi rampy.
Zamek Carlingford, podczas prac adaptacyjnych, otrzymał dobrze wykonane rampy i odpowiednio zaprojektowane balustrady chroniące przed wypadkami.
Piąta zasada może mieć również zastosowanie do podłóg zabytkowego budynku, a jeśli powierzchnia jest śliska, powinna zostać odnowiona w ramach prac adaptacyjnych, przy jednoczesnym zachowaniu historycznej wartości budynku. Konieczne może być pokrycie powierzchni komunikacyjnej teksturą antypoślizgową lub opracowanie systemu, który umożliwi bezpieczne zwiedzanie obiektu.
ZASADA 6 - Wysiłek fizyczny - projektowanie w taki sposób, aby produkt był wydajny, wygodny i wymagał minimalnego wysiłku użytkownika
Aby zadbać o wygodę użytkowania
Umożliwiaj użytkownikowi utrzymanie neutralnej pozycji ciała.
Umożliwiaj używanie umiarkowanej siły.
Ograniczaj do minimum powtarzających się czynności.
Ograniczaj do minimum długotrwałego wysiłku fizycznego.
W zabytkowych budynkach, które są ogólnodostępne, warto zastosować takie rozwiązania jak pozostawienie otwartych drzwi przeciwpożarowych i zainstalowanie klamek elektromagnetycznych, które zwolnią je podczas alarmu, jednocześnie ułatwiając codzienne korzystanie z obiektu. Ważnym aspektem jest również zapewnienie miejsc do odpoczynku. Na głównych ciągach pieszych ławki z podłokietnikami i oparciami powinny znajdować się maksymalnie co 50 m. (Wysocki, 2018)
ZASADA 7 - Rozmiar i przestrzeń dla podejścia i użytkowania
Podczas projektowania przestrzeni komunikacyjnych należy wziąć pod uwagę wymiary największych wózków inwalidzkich dla osób niepełnosprawnych, a podczas projektowania wyświetlaczy należy je zaprojektować na wysokości dostępnej dla dzieci, osób na wózkach inwalidzkich i osób starszych.
ZASADA 8
W 2009 roku Kaletsch dodał również zasadę 8 do istniejących 7 zasad projektowania uniwersalnego. (Kaletsch, 2009)
Zasada 8 - Projektowanie uniwersalne powinno dążyć do zminimalizowania możliwości postrzegania projektu jako dyskryminującego. Dostarczane udogodnienia nie mogą stygmatyzować niepełnosprawności lub innych okoliczności ograniczających użytkowników. (Wysocki, 2010)
Co możemy potraktować jako stygmatyzację użytkowników? Robienie osobnych wejść do budynku dla osób na wózkach. Wejście, które znajduje się w całkowicie innym miejscu, zmienia ścieżkę zwiedzania i korzystania z obiektu dla osoby z niepełnosprawnością.
Wspólne wyjście grupy znajomych np do muzeum zostaje zakłócone, gdy jedna z osób musi oddzielić się od grupy i wejść innym wejściem.
Dostępne zabytki
Dostosowanie zabytkowych obiektów do potrzeb osób o różnorodnych niepełnosprawnościach jest wyzwaniem, ale jednocześnie ogromną szansą. Pokazuje, że dziedzictwo kulturowe może być żywe i dostępne dla wszystkich.
Kluczowe wnioski:
Uniwersalne projektowanie to nie tylko udogodnienia dla osób z niepełnosprawnościami. To tworzenie rozwiązań, które są wygodne i intuicyjne dla każdego.
Dostępność zabytków to nie tylko kwestia komfortu, ale podstawowe prawo do równego uczestnictwa w życiu społecznym.
Istnieje wiele rozwiązań, które pozwalają na dostosowanie zabytkowych obiektów do potrzeb osób z różnymi niepełnosprawnościami, bez uszczerbku dla ich wartości historycznej.
Ważne jest, aby stosować zasady uniwersalnego projektowania już na etapie planowania projektu adaptacji zabytkowych obiektów.
Konsultacje z osobami z różnymi potrzebami są niezbędne do stworzenia przestrzeni, która będzie prawdziwie dostępna dla wszystkich.
Bibliografia
Barrier Free Environments, Inc, (1991), UFAS retrofit manual : designed to be used in conjunction with the Uniform Federal Accessibility Standards, Washington, D.C., https://rehabconstructionspecialists.com/assets/ufas_retrofit.pdf dostęp online: 03.2022
Centre for Excellence in Universal Design, (n.d.), The 7 Principles, National Disability Authority, https://universaldesign.ie/what-is-universal-design/the-10-things-to-know-about-ud/.
Hamraie, A. (2017) Building Access, Universal Design and the Politics od Disability, University of Minnesota Press.
Historic England, (2015), Easy Access to Historic Buildings, https://historicengland.org.uk/advice/technical-advice/easy-access-to-historic-buildings-and-landscapes/.
Kaletsch K., (2009), The Eighth Principle of Universal Design, [w:] Design for All [online]. Newsletter Design for All, Vol-4, 2009. New Delhi: Institute of India: 67-72, [http:// www.designforall.in/newsletter_March2009.pdf, dostęp online: 12.04.2022]
Kent, R. (2012), Disability Access Provisions for Historic Buildings, https://www.buildingconservation.com/articles/accessbcd98/access.htm, dostęp online: 03.2022
Kowalski, K. (2020), O co tyle szumu? Projektowanie uniwersalne, Nr 4/2020 Projektowanie uniwersalne, https://formy.xyz/artykul/o-co-tyle-szumu-projektowanie-uniwersalne/, dostęp online: 04.2022
Mace, R. (1998) Universal Design in Housing, Assistive Technology, 10:1, 21-28, DOI: 10.1080/10400435.1998.10131957
Maisel, J., Steinfeld, E., (2012), Universal Design: Creating Inclusive Environments, JOHN WILEY & SONS, INC., ISBN 978-0-470-39913-2.
NC State University, (1997), The Principles of Universal Design wersja 2.04/1/97),:https://projects.ncsu.edu/ncsu/design/cud/pubs_p/docs/poster.pdf, dostęp online: 05.03.2022
Nowacka, W. Ł. (2010) Ergonomia i ergonomiczne projektowanie stanowisk pracy, Politechnika Warszawska
Preiser, W., Smith, K. (2011), Podręcznik projektowania uniwersalnego, McGraw-Hill
Wysocki, M. (2010). Społeczne uwarunkowania dostępności przestrzeni publicznej. VII Międzynarodowe Sympozjum Architektura I Technika a Zdrowie, Gliwice, 21 września 2010, Nr 7, 193-202.
Wysocki, M. (2018). Projektowanie uniwersalne w praktyce procesów rewitalizacji. Studia Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, 384-393.
Prawodawstwo i standardy
Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych (Dz.U. 2012 r., poz. 1169).
Krajowa Polityka Miejska 2023 z. 20 października 2015 r., [https://www.mir.gov.pl/media/10252/Krajowa_Polityka_Miejska_20-10-2015.pdf, dostęp online: 27.10.2015].
Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, (Dz.U. 2002, nr 75 poz. 690 z póżn. zm.).
Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. z 2003 r., nr 80 poz. 717 z póż. zm., tekst jednolity: Dz.U. z dn 10.02.2015 r., poz. 199).
Ustawa o rewitalizacji z 9 października 2015 r. (Dz.U. 2016 poz. 1777).
Ustawa prawo budowlane, 1994 (Dz.U. 1994 nr 89 poz. 414 z póź. zm.).
Comments