Czy niepełnosprawność to jedynie problem jednostki, wymagający interwencji medycznej? A może to społeczeństwo tworzy bariery, które wykluczają osoby z niepełnosprawnościami? W tym artykule przyjrzymy się krytycznie medycznemu modelowi niepełnosprawności, analizując jego genezę, założenia i wady. Zastanowimy się również, jak emancypacyjne idee społecznego modelu walczą o integrację i równouprawnienie.
Niepełnosprawność przez wieki była często postrzegana przez pryzmat medyczny, jako problem jednostki wymagający interwencji lekarskiej i rehabilitacji. Jednakże, rozwój społeczności osób z niepełnosprawnościami doprowadził do rewizji tego podejścia i powstania społecznego modelu niepełnosprawności.
Zapraszamy do lektury, aby odkryć:
Jak medycyna kształtowała postrzeganie niepełnosprawności na przestrzeni wieków.
Czym jest społeczny model niepełnosprawności i dlaczego nazywany jest "emancypacyjnym".
Jak ICF łączy medyczne i społeczne aspekty niepełnosprawności.
Medyczny model niepełnosprawności
Medyczny model niepełnosprawności koncentruje się na różnych potrzebach i szczególnych cechach osoby niepełnosprawnej, postrzegając je jako problem jednostki, wymagający leczenia i rehabilitacji. Kładzie nacisk na pomoc i wsparcie ze strony specjalistów, którzy – z racji swojej wiedzy i pozycji – mają decydujący wpływ na proces terapeutyczny.
Geneza modelu medycznego
Medyczny model niepełnosprawności wywodzi się z myśli renesansowej, gdzie pojawiły się nowatorskie koncepcje leczenia i postępowania z osobami z niepełnosprawnościami. Początkowo czerpał inspirację z rozwoju medycyny i nauk przyrodniczych, ale także z religii chrześcijańskiej propagującej miłosierdzie i dobroczynność. Od oświecenia do końca XIX wieku model ten ewoluował, skupiając się na naukowym wyodrębnieniu typów niepełnosprawności, analizowaniu ich specyfiki, a także opracowaniu metod leczenia i edukacji. Szczególny wpływ na jego kształt miały dwie wojny światowe, które uwidoczniły skalę problemu i wymusiły postęp w dziedzinie medycyny i rehabilitacji.
Krytyka modelu medycznego
Należy podkreślić, że ignoruje on wpływ czynników społecznych na niepełnosprawność, stygmatyzuje osoby niepełnosprawne i promuje paternalistyczny stosunek do nich. Dzięki krytyce zaczęły jednak powstawać alternatywne modele modele, takie jak na przykład społeczny model niepełnosprawności.
Mimo swoich wad, medyczny model niepełnosprawności odegrał ważną rolę w rozwoju medycyny i rehabilitacji. Przyczynił się do lepszego zrozumienia niepełnosprawności i stworzenia systemów wsparcia dla osób nią dotkniętych. Nie można jednak ignorować jego ograniczeń i konieczności uwzględnienia szerszej perspektywy – nie tylko medycznej, ale i społecznej – w postrzeganiu i rozwiązywaniu problemów osób niepełnosprawnych.
Warto również wspomnieć o krytyce ze strony samych osób niepełnosprawnych, które czują się spychane do roli biernych pacjentów i domagają się większej autonomii i wpływu na decyzje dotyczące ich życia.
Medyczny model niepełnosprawności może być cennym narzędziem w walce z niepełnosprawnościami. Ale nie powinien być jedyną perspektywą stosowaną w postrzeganiu i rozwiązywaniu problemów osób niepełnosprawnych. Powinniśmy uwzględniać czynniki społeczne i wypracować takie modele, które zapewnią osobom niepełnosprawnym pełną integrację i partycypację w życiu społecznym.
Społeczny model niepełnosprawności
Według założeń społecznego modelu, niepełnosprawność nie jest zdeterminowana biologicznie, ale jest wytworem społeczeństwa. Powstaje ona w zetknięciu z barierami – fizycznymi i społecznymi – za które odpowiedzialne jest społeczeństwo. To społeczeństwo, poprzez brak dostosowania przestrzeni publicznej, instytucji publicznych i miejsc pracy, tworzy warunki wykluczające osoby niepełnosprawne. Niepełnosprawność jest rozumiana jako niedogodność lub ograniczenie aktywności spowodowane niedostosowaniem społeczeństwa do potrzeb osób z niepełnosprawnościami.
Model ten podkreśla, że osoby z niepełnosprawnościami doświadczają opresji ze strony społeczeństwa, która może przybierać różne formy: wyzysku, marginalizacji, bezsilności, imperializmu kulturowego i przemocy.
Przełomowość społecznego modelu polega na zmianie perspektywy. Nie osoby niepełnosprawne, ale warunki w których żyją, powinny zostać dostosowane do ich potrzeb. To otoczenie materialne i społeczne musi ulec zmianie, aby osoby niepełnosprawne mogły żyć w sposób godny i właściwy.
Społeczny model niepełnosprawności, choć nie pozbawiony wad, odegrał ważną rolę w walce z dyskryminacją osób niepełnosprawnych i przyczynił się do zmiany postrzegania niepełnosprawności.
Geneza społecznego modelu niepełnosprawności
W latach 60. XX wieku narodził się ruch emancypacyjny osób z niepełnosprawnościami, który doprowadził do powstania nowego spojrzenia na problem niepełnosprawności – modelu społecznego. Model ten wywodzi się z dwóch głównych nurtów: amerykańskiego i brytyjskiego.
Amerykańska wersja skupia się na prawach obywatelskich osób niepełnosprawnych i traktuje je jako dyskryminowaną mniejszość społeczną. Brytyjska wersja, kładzie nacisk na opresję, której osoby niepełnosprawne doświadczają ze strony społeczeństwa.
Początki brytyjskiego nurtu sięgają roku 1966 i działalności Paula Hunta, niepełnosprawnego fizycznie pensjonariusza domu opieki. Hunt założył Związek Upośledzonych Fizycznie Przeciw Segregacji (UPIAS), którego celem było wyeliminowanie instytucjonalnych form opieki nad osobami niepełnosprawnymi i zapewnienie im pełnego uczestnictwa w życiu społecznym.
Modele niepełnosprawności w oparciu o ICF
ICF to skrót od Międzynarodowej Klasyfikacji Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia. Jest to narzędzie opracowane przez Światową Organizację Zdrowia (WHO), które służy do opisu i pomiaru zdrowia oraz stanów związanych ze zdrowiem.
ICF opiera się na biopsychosocjalnym podejściu, które uwzględnia biologiczne, psychiczne i społeczne aspekty funkcjonowania człowieka. Klasyfikacja ta pozwala na usystematyzowany opis różnych dziedzin życia człowieka, takich jak:
Funkcje i struktury ciała
Aktywność i uczestniczenie
Czynniki środowiskowe
Model medyczny i społeczny model niepełnosprawności prezentują skrajnie różne podejścia do rozumienia istoty niepełnosprawności.
Model medyczny skupia się na indywidualnym aspekcie problemu. Niepełnosprawność postrzega jako wynik choroby, urazu lub innego stanu chorobowego, wymagający interwencji medycznej. Głównym celem jest wyleczenie lub dostosowanie osoby do normy.
Społeczny model niepełnosprawności kładzie nacisk na aspekt społeczny. Niepełnosprawność jest postrzegana jako konsekwencja barier stworzonych przez społeczeństwo, a nie jako cecha jednostki. Głównym celem jest zmiana otoczenia i integracja społeczna osób niepełnosprawnych.
Międzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia (ICF stara się połączyć te dwa modele, stosując biopsychosocjalne podejście. Dąży do stworzenia spójnego obrazu zdrowia, uwzględniającego wszystkie te wymiary. Jego celem jest lepsze zrozumienie niepełnosprawności i opracowanie skutecznych strategii integracji.
Podstawowe różnice między modelami
Aspekt | Model medyczny | Społeczny model niepełnosprawności | ICF |
Przyczyna niepełnosprawności | Choroba, uraz | Bariery społeczne | Biologiczne, psychiczne i społeczne czynniki |
Postrzeganie niepełnosprawności | Problem jednostki | Problem społeczny | Złożone zjawisko o różnych wymiarach |
Cel działań | Wyleczenie, dostosowanie jednostki do pełnosprawnej reszty | Integracja społeczna, zmiany w społeczeństwie | Poprawa funkcjonowania w przestrzeniach publicznych i działania mające na celu poprawę zdrowia |
Metody | Opieka medyczna, rehabilitacja | Zmiana otoczenia, aktywizacja społeczna | Biopsychosocialne interwencje |
Perspektywa medyczna i społeczna to synergia!
W ostatnich dekadach obserwujemy przesunięcie w sposobie postrzegania niepełnosprawności. Od perspektywy medycznej do społecznej. Model medyczny, skupiający się na cechach jednostki, napotkał na krytykę ze względu na ignorowanie czynników społecznych i stawanie się narzędziem stygmatyzacji. Natomiast społeczny model niepełnosprawności kładzie nacisk na bariery społeczne jako główną przyczynę wykluczenia i opresji osób niepełnosprawnych. Dzięki społecznemu modelowi, osoby z niepełnosprawnościami mogą walczyć o swoje prawa i integrację społeczną. Zmieniając społeczne przekonania możemy tworzyć bardziej dostępne środowisko dla wszystkich. W tym kontekście, ICF stara się połączyć aspekty medyczne i społeczne, otwierając drogę do holistycznego podejścia w obszarze zdrowia, potrzeb i niepełnosprawności.
Źródła:
Twardowski Andrzej. (2018). Społeczny model niepełnosprawności – analiza krytyczna. Studia Edukacyjne. 97-114. 10.14746/se.2018.48.7.
Twardowski Andrzej. (2020). Controversies around the social model of disability. Kultura-Społeczeństwo-Edukacja. 16. 10.14746/kse.2019.16.1.
Barnes C., The social model of disability: Valuable or irrelevant? [w:], Handbook of disability studies, red. N. Watson, A. Roulstone, C. Thomas, Routlege, London 2012.
Karaś M., Niepełnosprawność, od spojrzenia medycznego do społecznego i Disability Studies, Przegląd Prawny, Ekonomiczny i Społeczny, 2012, 4.
Marszałek Lidia, Społeczny kontekst niepełnosprawności Seminare. Poszukiwania naukowe 24, 339-353, 2007
https://www.kulawawarszawa.pl/modele-niepelnosprawnosci-od-wykluczenia-do-wlaczenia/
https://pl.wikipedia.org/wiki/Spo%C5%82eczny_model_niepe%C5%82nosprawno%C5%9Bci
Comentarios